En dan kan de grote reis eindelijk aanvangen. We weten redelijk goed wat de expeditieleden van dag tot dag meemaakten op hun ontdekkingstocht, want zij hielden - net als alle andere schippers - dagelijks een logboek bij. Aangekomen bij het eerste verversingspunt in de Kaap werden de drie scheepsjournaals van de Geelvinck, de Nijptangh en ‘t Weseltje door klerken overgeschreven en naar Amsterdam opgestuurd (1). Hetzelfde gebeurde met het vervolg van de reis direct na aankomst in Batavia. Zo kon het gebeuren dat de informatie over het Groote Zuydland de heren in Amsterdam eerder bereikten dan de expeditieleden zelf, die door de VOC eerst nog op een andere tocht gestuurd werden voordat ze na hun avontuurlijke reis naar het vaderland mochten terugkeren.

De originele logboeken zijn helaas niet bewaard gebleven en ook de journaals van de Nijptangh en ‘t Weseltje tussen de Kaap en Batavia zijn niet meer terug te vinden. Tot onze grote vreugde beschikt ons geweldige - en internationaal alom gewaardeerde - Nationaal Archief te Den Haag echter wel nog altijd over de kopie, die in Batavia van het logboek van Willem de Vlamingh is gemaakt en die hij daar op het kasteel eigenhandig ondertekende (2). 

Dus samenvattend hebben we kopieën van de logboeken van alle drie de schepen tussen Texel en Kaap de Goede Hoop en alleen van de Geelvinck over het vervolg van de reis tussen de Kaap via het Zuydland naar Batavia.

Voor Pampus

Eerst werd toen het zware goed aan boord van de hoeker overgebracht in een daartoe bestemde lichter. Er werkten wel twintig lichters in Amsterdam. Eentje daarvan was zoals we zagen van de vader van Willempie, die als lichterman zijn eigen schip had. Nadat de Nijptangh lichter was gemaakt, kwamen Marker vissers met een bun het schip lostrekken. Uiteindelijk kon de Nijptangh pas op 25 april zijn koers richting de rede van Texel weer voortzetten. Daar voegde de hoeker zich bij de twee andere schepen die al voor vertrek lagen te wachten. Omdat de wind tot dan toe in de verkeerde hoek had gezeten, liep de hele onderneming door het vastlopen van de hoeker geen vertraging op.

Vertrek

Op 3 mei 1696 begint de reis vanaf de rede van Texel pas echt. Opvallend genoeg staat in het logboek dat Willem de Vlamingh bijhoudt, dat zijn vrouw Willempie en kinderen tot de dag van vertrek nog aan boord zijn geweest. Die donderdagochtend komt er een schuit langszij met commandeur Barent Vockes om de bemanning van de Geelvinck een behouden vaart te wensen. Wanneer de man weer vertrekt neemt hij ook mijn huijsvrouw en kinderen dien nogh aen ons boort waren mee naar het vaste land. 

Het heeft iets heel intiems om te weten dat het afscheid op het dek van het schip de Geelvinck geschiedde. Naast Willempie denken wij dat in ieder geval de 25-jarige Evertje aanwezig was en het nakomertje Aefje, die pas 8 jaren telde. Zouden dit de enige twee kinderen zijn geweest? Of leefden in die periode Trijntje, Hessel en Pietje nog, in dat geval respectievelijk 21, 20 en 16 jaar oud? Allen die er waren namen ook afscheid van Cornelis, die als derde waak (soort onderstuurman) aan boord bij zijn vader op de Geelvinck achterbleef (3).

De uitloop van de schepen ging niet onopgemerkt voorbij. Er staat zelfs een regeltje over hen in de Oprechte Haerlemsche Courant van 3 mei 1696: Met de Groenlandse Vloot sullen 3 Schepen na (naar) het Zuytlant, een naar Ceylon en eenige naer Curassou uytlopen.

Tesamen met een grote vloot andere schepen zeilen ze het Marsdiep uit. In het logboek dat een van de andere schippers bijhoudt, staat dit grote evenement uitgebreid beschreven. Op de eerste bladzijde van het logboek van het schip de Berkel dat als bestemming Ceylon heeft schrijft schipper Leendert van Deijl dat ze 's ochtends al om vijf uur het anker lichten op de rede van Den Helder en met een zuidenwind vertrekken. De vloot bestaat uit maar liefst 180 schepen! Daarvan willen er 130 naar Groenland en 50 naar Londen, New Castle en Hull. Ze varen letterlijk uit met vlag en wimpel. Naast de twee schippers die de wimpel voeren, worden van al die schepen verder alleen de expeditieleden naar het Zuidland bij name genoemd. Zodoende komen we de naam van Willem de Vlamingh in dit logboek tegen.

Rechtbank

Op 9 juli vindt er op de Geelvinck een incident plaats (4). Een zogenaamde adelborst (dat is een jonge edelman die tot officier wordt opgeleid) krijgt van de kwartiermeester te horen dat hij niet meer aan de pomp mag zitten. Waarschijnlijk wilde de jongen iets drinken, want kwartiermeesters gaan over de voedselverstrekking aan boord. 

De adelborst luistert niet en er ontstaat een ruzie waarbij de jongeman de kwartiermeester in het gezicht slaat met zijn boek - het Evangelium waarin hij zat te lezen. Door de slag met deze bijbel is het gezicht van de kwartiermeester dusdanig gequetzt (gekwetst) dat die het hogerop zoekt.

Bij dit soort incidenten werd er een scheepsraad bijeengeroepen, samengesteld uit de zes belangrijkste mannen aan boord, met Willem de Vlamingh als president. Zij vormden een soort rechtbank. Omdat de adelborst in het verleden nooit eerder problemen had gegeven, kreeg hij een gnadigh oordeel: de jongen ontving van alle officieren 3 slagen voor de Mast en daarna moest hij ook nog bedanken voor deze genadige straf! De rechters spraken dit oordeel naar eigen zeggen uit om aan boord de vrede te behouden. Willem was een van de mannen die de uitspraak ondertekende. Dat hij liever een helmstok dan een pen in zijn handen hield, valt op te maken uit zijn onvaste handtekening.

Zie het Grootboek en Journaal van de Geelvink (Nationaal Archief te Den Haag, 1.04.02 - 5435)

Drie weken eerder was er ook al een scheepsraad gehouden. De koksmaat, ene Jan Andrez van Amsterdam, deed zijn werk niet naar behoren en werd gedegradeerd tot soldaat. Men was op die bewuste 17 juni 1696 al ruim zes weken onderweg en blijkbaar waren er klachten over zijn functioneren. Een van de andere soldaten werd daarna aangesteld als nieuwe koksmaat en ging direct flink in salaris omhoog (van 9 naar 14 gulden per maand) (5).

Tristan da Cunha

Het waagstuk werd op 19 augustus door hem persoonlijk ondernomen, en al roeiend langs de wal vonden ze een hol in het gebergte, de figuur hebbende van een vervallen stadspoort. Daar legden ze de sloep aan vast en aldus konden de mannen aan land klimmen. 

Het groepje onderzoekers trof slechts een bar eijland met enkel wat helm of lang gras waartussen een onbekend kruid groeide. Het eiland had steile klippen, die booven met hooge boomen sijn bewassen. Maar de klippen leken niet toegankelijk en daardoor was het voor hen geen doen om daar wat brandhout vandaan te halen.

Wel vonden ze zoet water en een seer groot meenigte van peguwijns. Pinguïns dus, die zo mak waren dat ze zich met de hand lieten vangen. Ook was de zee om deze eilanden zeer visrijk en kon men er naar hun mening veilig omheen varen, omdat er geen clippen, riffen nog droogtens leggen, maar het water daarentegen ruijm en schoon is. 

Willem stelt voor dat de VOC in de soomertijd nog maar eens een ander schip moest laten terugkomen voor nader ontdecking, want de expeditieleden hadden nu guure westewinden, reegen en vogtighijd. Bovendien kon hij niet langer blijven omdat sijn bestemden tijd voor sijn aencomste aldaar al was verscheenen. Ze haasten zich naar verversingsstation Kaap de Goede Hoop toe. Geen dag te vroeg, want door de slechte weersomstandigheden en het gebrek aan vers voedsel waren er ondertussen veel zieken aan boord.

Zieken aan boord

Nog een voorbeeld van een typisch geval aan boord: De chirurgijn wordt bij een matroos uit Lübeck geroepen, die klaagt over pijne in ‘t hooft en armen en beenen. Daarvoor laat de dokter hem eerst zweten door de jongen een bepaald middel toe te dienen. De volgende ochtend voelt de matroos zich alweer een stuk beter, maar tegen de nacht groeide de pijn weer aan. Daarop vraagt de arts hem of hij ook bij “onreine vrouwen” was geweest, maar dat heeft de jongen volgens de medicus niet willen bekennen. Uiteindelijk blijft de zieke matroos in zijn kooi liggen zonder spreeken totdat hij is overleeden. Toen de dokter hem daarna uitkleedde, vond hij aen sijn proputieum (preputium is nog steeds het deftige woord voor voorhuid) een wenigh geele en groenachtige materie. De chirurgijn concludeerde dat de doodsoorzaak weldegelijk een geslachtsziekte is geweest, iets wat de matroos egter noijt heeft willen bekent maecken.

Wil nog vermeld worden, dat zowel schipper Willem als zijn zoon Cornelis niet door de chirurgijn behandeld lijken te zijn tijdens het eerste deel van de reis tussen Texel en de Kaap. Ook komen ze niet in de lijst met bemanningsleden voor die aan scheurbuik leden. Wellicht was het eten in de kajuit net iets beter dan dat voor de rest van de bemanning.

De naam van Cornelis de Vlamingh komt wel voor in het rijtje van mannen die een bonus kregen. Hij zag Kaap de Goede Hoop als eerste liggen en ontving daarvoor 6 Spaanse realen (8). Gezagvoerders loofden deze beloningen uit zodat iedereen aan boord hielp meekijken en ze op zee niet zomaar aan land voorbij zeilden.

Zie Nationaal Archief te Den Haag. Onder VOC: 1.04.02, inventarisnummer: 1587, pagina 518, (= scan 530).

Daar op de bladzijde van de bijgehouden consumptiebonnen van de VOC staat dat er 6 Spaanse realen uitgekeerd zijn Aan de derde waak Cornelis De Vlaming als voorens om dat t land van Cabo eerst gesien heeft. Grappig genoeg staat er in de Scheepssoldijboeken van diezelfde VOC dat op 5 September aen de derde waeck Cornelis de Vlamingh van Vlielandt maar 5 realen zijn gegeven tot een Primo voor 't sien van 't Landt van de Caep de Goede Hoope. Hoeveel zou het nou geweest zijn? Volgens deze laatste tekst was het in ieder geval de waarde van 50 stuivers (dat is 2,50 gulden).

Nationaal Archief in Den Haag, 1.04.02, inventarisnummer 5435, scan 401